سال 1379 در یکی از شرکتهای سازنده قطعات خودرو مشغول به کار بودم. یک روز یکی از کارشناسان فرانسوی که جهت راه اندازی تجهیزات جدید در کارخانه مستقر بود، یک هارد دیسک آورد و از ما درخواست کرد که سورس سیستم‌عامل‌ها و نرم افزارهایی مهندسی که داشتیم، بر روی هارد کپی کنیم. می‌گفت که نرم افزارها در کشورشان قیمت بالایی دارند و قانون کپی رایت هم اجازه تکثیر و کپی نرم افزارها را به آنها نمی‌دهد. در حالی که همین نرم افزارها به راحتی در ایران کرک شده و با قیمت نازل تکثیر و در اختیار عموم قرار می‌گیرد.
خاطره بالا، مقدمه‌ای بود بر بحث این مقاله که درباره استفاده غیر مجاز از طرح‌های صنعتی رقبا است.
چند روز پیش یکی از دوستان شاغل در بخش کنترل تردد، در صفحه اینستاگرام از یکی از رقبا گلایه داشت که طرح متعلق به شرکت آنها را بدون مجوز مورد استفاده قرار داده است و از من خواست که مطلبی هم راجع به این موضوع بنویسم.
کپی برداری غیر قانونی در کشور ما در همه عرصه ها دیده میشود. کپی برداری از آثار ادبی بدون کسب مجوز از صاحب اثر و کپی غیر قانونی آثار موسیقی به امری عادی در کشور ما تبدیل شده است. سرقت و سوء استفاده از ایده‌های استارتاپی که هنوز شروع به کار نکرده‌اند و سرقت ایده‌های مکتوب در پایان‌نامه‌های برخی دانشجویان، نمونه‌های دیگری از عدم رعایت حق مالکیت ایده‌ها و طرح‌ها است.
در صنایع، استفاده غیر مجاز از طرح دیگران (سرقت طرح و ایده) همیشه اتفاق می‌افتد. اگر طرح شما جذاب و کاربردی باشد، توجهات را به سمت خود جلب می‌کند. این واقعیت اجتناب ناپذیر است که افرادی هستند که به دنبال دزدیدن فکر و ایده شما و سواستفاده از موفقیت‌تان هستند.
از قرن 16 میلادی صنایع در اروپا گسترش یافته و موضوع اختراعات اهمیت زیادی پیدا کرد. از این رو برای حفظ طرح و اختراعات صنعتی و تشویق مخترعان قوانینی در جهت حمایت از حق مالکیت مخترعان به وجود آمد. این مقررات و قوانین در طی زمان تغییراتی پیدا کرد تا به شکل قوانین امروزی درآمد و در حال حاضر در اکثر کشورها قوانینی برای حفظ حقوق مالکیت صنعتی و اختراعات اشخاص وضع و به اجرا گذارده شده است.
در این قوانین برای نقض کنندگان قانون کپی رایت و سوء استفاده کنندگان از طرح دیگران، مجازات و تنبیهات سنگینی در نظر گرفته شده است. به طور مثال دولت آمریکا برای نقض قانون کپی رایت، ۵۰۰ هزار دلار جریمه نقدی و یا مجازات ۵ سال زندان را در نظر گرفته است. این مجازات شامل کسانی می شود که برای اولین بار مبادرت به نقض این قانون کرده اند. در صورت تکرار تخلفات، افراد ناقض قانون کپی رایت به پرداخت یک میلیون دلار جریمه نقدی و یا ۲۰ سال زندان محکوم می شوند.
حق مالکیت معنوی اثر یا کپی رایت قوانین بین المللی دارد. در بسیاری از نقاط دنیا سرقت ایده ها و اختراعات جرم محسوب شده و مالکیت فکری و حقوق معنوی افراد محترم شمرده می شود.
کپیرایت چیست؟
حق مالکیت معنوی اثر یا کپی رایت مجموعه ای از حقوق انحصاری است که به ناشر یا پدیدآورنده (مخترع) یک اثر واقعی و منحصر به فرد تعلق می گیرد و شامل حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر می شود.
دارندگان حق مالکیت معنوی اثر برای بهره برداری از آثار خود از جمله حق تکثیر، حقوق قانونی و انحصاری دارند.
سرقت طرح و ایده در ایران
امروزه با ظهور فناوری‌های جدید و گسترش استفاده از فضای مجازی، سوء‌استفاده از طرح‌های مشمول کپیرایت با سهولت و سرعت بیشتری رخ می‌دهد. البته در کشورهایی که فرهنگ احترام به کپیرایت در جامعه نهادینه شده است، نقض کپیرایت کمتر رخ می‌دهد و در صورت سرقت یا سوء استفاده از طرح، صاحب طرح، لحظه‌‌ای برای اقامه‌ی دعوا و پیگیری حقوق خود درنگ نکرده و مطابق قانون خواستار جبران خسارت و مجازات مجرم میشود.
متأسفانه در کشورمان با وجود خلاقیت‌ها، ایده‌ها و اختراعات بی شمار، هنوز در برخی موارد، حقوق اخلاقی و معنوی پدیدآورندگان به رسمیت شناخته نمی شود.
استفاده غیر مجاز از طرح و ایده دیگران می‌تواند به صورت استفاده کامل از طرح دیگران باشد. بعضی مواقع هم شرکت‌ها از بخشی از طرح متعلق به رقبا در طرح خود استفاده می‌کنند و در واقع طرح شرکت رقیب را با طرح خود ادغام کرده و طرح جدیدی به وجود می‌آورند. در هر دو صورت جهت استفاده از طرح دیگران مستلزم کسب اجازه از صاحب طرح و اثر است.
ایران در سال ۱۳۳۷ برای حمایت از علایم و اختراعات، به قرارداد پاریس و در سال ۱۳۸۰ برای ثبت بین المللی علایم به کنوانسیون مادرید ملحق شد. اما هنوز به کنوانسیون برن (که از قانون کپی رایت حمایت می کند) نپیوسته است.
از سویی دیگر قوانین و مقررات داخلی در زمینه حمایت از مالکیت فردی بسیار قدیمی بوده و مربوط به دهه 30 و 40 شمسی است و در حوزه ایده ها و تولیدات علمی چندان کارساز نیست.
آشنایی اکثریت مردم ایران با کپیرایت تنها در حد شنیدن نام آن در رسانه‌ها است و تنها تصور بسیاری از افراد از رعایت کپیرایت، دانلود نکردن فیلم و موسیقی به صورت غیرمجاز است که آن نیز معمولاً به گمان اینکه قانونی در این باره وجود ندارد، مورد بی‌‌‌‌توجّهی و بی‌‌اعتنایی واقع میشود.
حفظ اسرار تجاری
امروزه شاخص‌های بیشتری باعث قدرت گرفتن مالکان صنایع و صاحبان طرح و ایده می شود و قدرت چانه زنی آنها را در بازار افزایش می‌دهد. یکی از موارد مهم در حفظ قدرت در بازار، حفظ اسرار تجاری است. به زبان ساده اسرار تجاری، فرمول، رویه، فرآیند، طرح، ابزار، الگو یا مجموعه اطلاعاتی است که در یک کسب و کار برای به دست آوردن مزیت نسبت به رقبا مورد استفاده قرار می گیرد و مالکیت فکری انحصاری دائمی را تا آن زمان برای آن در نظر می گیرد که افشا نشود. در صورت افشای اسرار، ممکن است افراد و شرکتهای دیگر از آن بهره‌برداری کنند.
بر خلاف هر یک از موارد مالکیت فکری، اسرار تجاری در هیچ کجا به ثبت نمی رسند و این وظیفه صاحبان مشاغل است که به هر نحوی شده از اسرار مورد ادعای خود در برابر افشا شدن، محافظت نمایند.
اسرار تجاری نباید به آسانی توسط عموم قابل شناسایی باشند، این اطلاعات باید دارای ارزش اقتصادی مستقل در بازار بوده و از نظر عرف تجاری به دارنده خود مزیت و اعتبار اقتصادی ببخشند. در ضمن اطلاعاتی که توسط رقبای تجاری مورد شناسایی واقع شده اند و آنها نیز از طرق صحیح به آنها دست یافته اند را نمی توان به عنوان اسرار تجاری محسوب نمود.
به منظور حفظ اسرار تجاری هر شرکتی می‌تواند جهت حمایت از اطلاعات محرمانه خود، با کارکنان خود و افراد طرف قرارداد، در محدوده مقررات قانون کار، قرارداد عدم افشاء منعقد نماید و آنها را ملزم به عدم افشاء اسرار تجاری و عدم ارائه آنها به سایر افراد کند.
همچنین می توان شرط نمود در صورتی که اسرار مورد نظر افشاء گردد، افشاء کننده مکلف به جبران کلیه خسارات احتمالی وارده گردد و وجه التزام مؤثری را در قبال تخلف از شرط معین نمود.
لزوم اجرای جرائم مرتبط با کپیرایت
با توجه به
شناسایی حقوق مؤلفان و صاحبان طرح در قوانین ایران، نقض هر یک از این حقوق با
ضمانت اجرای قانونی مواجه است و در مواد 23 تا 31 قانون حمایت از حقوق مؤلفان
مصنفان و هنرمندان، مجازات حبس برای ناقضان حق در نظر گرفته شده است. البته آنچه
در خصوص جرائم مرتبط با نقض کپیرایت حائز اهمیت است، قابل‌‌گذشت بودن این جرائم
است. یعنی پیگیری و تعقیب این جرائم مستلزم شکایت شاکی خصوصی است و تا وقتی که
شاکی (یعنی پدیدآورنده و یا صاحب طرح و اثر) شکایت نکند، دستگاه قضا هیچ تکلیفی بر
تعقیب مجرم ندارد. از این رو تا زمانیکه بسیاری از صاحب طرح و اثر علی‌‌رغم آگاهی
از استفاده غیرمجاز طرح و ایده خود، هیچ اقدام قانونی به عمل نمی‌‌آورند، نمی‌توانند
توقع پیگیری جرائم مرتبط را داشته باشند.
کلام آخر
در صنایع و کسب و کارهای مختلف همچون صنعت حضور غیاب و کنترل تردد، امکان سوء استفاده از طرح‌ها (سرقت طرح و ایده) وجود دارد. معمولاً وقتی طرحی جدید و هیجان انگیز در بازار دیده میشود، توجهات را به خود جلب می‌کند و همیشه افرادی هستند که به دنبال سوء استفاده از آنها باشند.
برای مقابله با این موضع، ابتدا باید فرهنگ فرهنگ رعایت کپی رایت (حق مالکیت) در سطح جامعه نهادینه شود. در ضمن باید قوانین جدید و مناسبی جهت حمایت کامل از صاحبان طرح و اثر ایجاد گردد.
من در حد وسع و آگاهی خودم این مطلب را تهیه و منتشر کردم. خواشمندم اگر احساس می‌کنید که این نوشتار می‌تواند کامل‌تر شود و تجربه و نظری در این حوزه دارید، در بخش نظرات درج نمائید.
